مشاور تحصیلی از دبستان تا کنکور، اهمیت داشتن مشاور
اهمیت مشاوره تحصیلی در چیست؟ آیا دانش‌آموزان در تمامی مقاطع تحصیلی به همراهی مشاور تحصیلی نیاز دارند؟ این همراهی چگونه است؟ و یا چه تأثیری در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دارد؟ این سؤالات و شاید ده‌ها نوع سوال دیگر همگی دغدغه بسیاری از دانش‌آموزان و والدین آنها در تمام دوران تحصیل است.
در دوران طولانی تحصیل از آغاز ابتدایی تا سال‌های پایانی و مرحله سخت کنکور دانش‌آموزان با دوره‌های مختلف تحصیلی روبه‌رو هستند که در هر دوره شرایط خاص و متفاوتی را تجربه می‌کنند. گاهی شرایط تحصیل ساده و گاهی آنچنان حساس است که آینده شغلی و مسیر زندگی دانش‌آموز را تعیین خواهد کرد. اهمیت مشاوره تحصیلی برای هدایت دانش‌آموز و راهنمایی والدین است تا در این مسیر دانش‌آموز داستان ما هدفمند و با برنامه‌ریزی قدم بردارد. در عین حال علاوه بر اهداف درسی به دیگر فعالیت‌های خود از قبیل ورزش، هنر، تفریح و… نیز سروسامان بخشد. در این مقاله از گروه یاوران دانش به بررسی اهمیت مشاوره تحصیلی می‌پردازیم و قرار است تا لزوم بهره‌مندی از مشاوره را در تمام دوران تحصیل بررسی کنیم.
نقش مشاوره در مقاطع دبستان
روند طولانی تحصیل هر دانش‌آموز از سال‌های دبستان آغاز می‌شود. در این سال‌ها قرار است تا دانش‌آموزان آموزش‌های پایه را در کنار مهارت‌های زندگی و مسئولیت‌های اجتماعی یاد بگیرند. در این دوره ابتدایی نیازی به مشاوره تحصیلی نداریم و قاعدتاً الزامی برای تدوین یک برنامه‌ریزی درسی احساس نمی‌شود. بارها دیده‌ایم که والدین اصرار دارند تا از همان سال‌های ابتدایی از حضور یک مشاور تحصیلی استفاده کنند؛ اما آیا شرح وظایفی برای این مشاور وجود دارد؟
مشاور تحصیلی خود به خود در دوره ابتدایی برقرار است. چرا که معلم کلاس همزمان حین فعالیت‌های آموزشی با تعیین تکالیف و نظارت بر چگونگی اجرای آنها نقش یک مشاور تحصیلی را تمام‌وکمال بازی خواهد کرد. به این ترتیب مادامیکه دانش‌آموز دوره ابتدایی زیر نظر یک معلم آگاه و آموزش‌دیده تحصیل می‌کند، دیگر نیازی به بهره‌مندی از خدمات مشاوره‌ای دیگری ندارد. اما سوال اساسی این است که معلم دوره ابتدایی چگونه وظایف یک مشاور تحصیلی را اجرا خواهد کرد؟
تکنیک مشاوره و هدایت تحصیلی دوره ابتدایی چگونه است؟
نقش مشاور برای دانش‌آموزان ابتدایی در همان تعیین تکالیف و نظارت بر اجرای آن عملی خواهد شد. معلم آگاه می‌تواند با تعیین مقدار تکالیف و ترتیب درس خواندن دانش‌آموز روند مشخص مشاور تحصیلی دوره ابتدایی را کامل کند.
معلم دوره ابتدایی با رعایت تکنیک‌های درست تعیین تکالیف و تدوین یک برنامه درسی کامل قادر است تا به راحتی نقش مشاور تحصیلی را بر عهده بگیرد. تنها نکته مهارت معلم در اجرای این وظیفه است. چرا که لازم است تا معلم دوره ابتدایی آموزش دیده باشد و از اصول برنامه‌ریزی درسی آن‌هم برای دانش‌آموزان نوپا اطلاع داشته باشد.
معلم آموزش دیده از چگونگی تعیین تکالیف، نحوه اجرای تکالیف و حتی مقدار درست آن برای تأثیرگذاری مثبت بر دانش‌آموزان دوره ابتدایی آگاهی کامل دارد. بنابراین اگر از سطح آموزش مدرسه و مهارت معلم و دانش‌آموز ابتدایی خود اطمینان دارید، دیگر نیازی نیست تا دغدغه حضور مشاور را داشته باشید. البته میتوانید برای فعالیت‌های جانبی دانش‌آموز از قبیل فعالیت‌های هنری، ورزشی، تفریحی و هر فعالیت خارج از برنامه درسی از حضور مشاور کمک بگیرید. در چنین شرایطی مشاور به شما کمک می‌کند تا تعادلی میان تمامی فعالیت‌های جانبی و روند درسی دانش‌آموز ایجاد شود.
نقش مشاور در دوره متوسطه اول تحصیلی
از دوره ابتدایی و ۶ سال اول تحصیلی دانش‌آموزان عبور می‌کنیم و قدم در دوره متوسطه اول می‌گذاریم. این دوره در حد فاصل سال‌های ۷، ۸ و ۹ تحصیل دانش‌آموزان قرار دارد. دانش‌آموزان در این سال‌ها اگر چه همچنان با حجم درس‌های سنگین روبرو نیستند، اما شرایط تحصیل متفاوتی از دوره ابتدایی را تجربه می‌کنند. چرا که قرار است تا با تعداد بیشتر درس‌ها در کنار معلم‌های گوناگون تحصیل را ادامه دهند.
روند تحصیل در دوره متوسطه اول چندان پیچیده نیست. با این وجود تعدد معلم‌ها باعث می‌شود تا فردی به عنوان هدایت تحصیلی بر روند مطالعه دانش‌آموزان نظارت کامل نداشته باشد. در این سال‌ها هر معلم در حیطه وظایف خود قدم برداشته و کلا دغدغه برنامه تحصیلی دانش‌آموزان را ندارد. بنابراین برای اولین بار به شکل جدی لازم است تا از حضور مشاور تحصیلی برای بررسی شرایط درسی و روند مطالعاتی دانش استفاده شود. اما این مشاوره در سطح کلی و برای تعیین یک خط و مش کلی انجام می‌شود. مثلاً در بازه‌های ۲ ماه یک‌بار و برای ۴ الی ۸ بار برنامه مشاوره‌ای می‌توانیم کل برنامه تحصیلی دانش‌آموزان را در این سال‌ها مدیریت کنیم. به این ترتیب مطالعه روزانه دانش‌آموز نظم خواهد داشت و توازنی میان فعالیت‌های ورزشی و تفریحی در کنار وظایف درسی او ایجاد می‌شود.
نقطه عطف تحصیلی در دوره متوسطه اول و سال نهم
اگر چه روند تحصیلی دوره متوسطه اول در کل ساده است و دانش‌آموزان با کمترین چالش مسیر معینی از برنامه‌های تحصیلی را سپری می‌کنند؛ اما در همین دوره نقطه عطف تأثیرگذاری وجود دارد. این نقطه در نیمه دوم سال نهم تحصیلی است. زمانی که قرار است تا دانش‌آموزان برای چندین امتحان هماهنگ پایان سال آماده شوند و در مرحله کلیدی تعیین رشته قرار بگیرند.
در پایان سال نهم هر دانش‌آموز باید رشته تحصیلی خود را انتخاب کند و قطعاً این انتخاب جدی‌ترین چالش تحصیلی او تا آن لحظه خواهد شد. انتخابی که می‌تواند نقش برجسته در دوران تحصیلی حتی در مقاطع دانشگاهی داشته باشد و تمام دوره‌های زندگی آینده دانش‌آموز را تعیین نماید. اهمیت مشاوره تحصیلی در همین نقطه عطف دیده می‌شود. معمولاً توصیه می‌شود که دانش‌آموزان در دوره متوسطه دوم برای هر دو هفته یک‌بار زیر نظر مشاور تحصیلی شرایط تحصیل و برنامه‌های خود را بررسی کنند تا یک برنامه جامع و هدفمند را تدارک ببینند. به این ترتیب در پایان سال نهم دانش‌آموز داستان ما به خوبی از توانمندی‌ها و علایق خود اطلاع دارد و کاملاً واضح می‌تواند برای نقطه عطف تعیین رشته اقدام کند.
اهمیت مشاوره تحصیلی در پایه دهم، یازدهم و دوازدهم
شرایط تحصیلی دوره متوسطه دوم به طور کامل با آنچه دانش‌آموز تاکنون تجربه کرده متفاوت است. حجم درس‌ها بیشتر شده و رویکرد مطالعاتی جدی‌تر دنبال می‌شود. در عین حال باید کم‌کم برای حضور در شرایط کنکوری آماده شده و در مسیر رقابتی تنگاتنگ با دیگر دانش‌آموزان قرار بگیرد. از طرفی همین دوره مصادف است با سال‌های نوجوانی که چالش‌های مخصوص خود را به دنبال دارد.
آنچه مسلم است، دانش‌آموزان نمی‌توانند بدون حضور مؤثر مشاوره تحصیلی این دوره پرفراز و نشیب را با موفقیت سپری کنند. حضور مشاور باعث می‌شود تا دانش‌آموز در برنامه‌ریزی درسی موفق‌تر ظاهر شود. در عین حال از بحران‌های شخصیتی و شرایط حاکم بر دوره نوجوانی عبور کرده و از لحاظ روانی فرد آرام‌تر، مطمئن‌تر و با اعتماد به نفس بالاتری گردد. مشاور تحصیلی خوب و کاربلد قادر است تا هم در برنامه‌ریزی درسی و هم در شرایط روحی و شخصیتی به دانش‌آموزان کمک کند. اما این مشاور تحصیلی دقیقاً کیست؟ آیا هر کسی می‌تواند نقش مشاور کنکور را داشته باشد؟
دانش‌آموز متوسطه دوم به حضور چه کسانی نیاز دارد؟
یک دانش‌آموز متوسطه دوم هم به برنامه‌ریزی درسی نیاز دارد و هم باید در توازن برنامه‌های خود حرکت کند. به این ترتیب هر دانش آموز متوسطه دوم به حداقل دو نفر در کنار خود نیاز دارد:
برنامه‌ریز درسی
اولین نفر کسی است که می‌تواند جریان درسی دانش‌آموز را برنامه‌ریزی کند. این فرد نسبت به تمامی دروس آشنایی کامل دارد. در عین حال از موضوع دروس مطلع است و مقدار سختی و آسانی هر درس را ارزیابی می‌کند. همچنین از روش‌های مطالعه هر درس آگاه است و به خوبی می‌داند که دانش‌آموز متوسطه دوم قرار است تا چگونه درس بخواند و یا چطور زمان را میان خواب، استراحت، تفریح و درس‌ها مدیریت کند. برنامه‌ریز درسی فردی آگاه از روش‌های درس خواندن است؛ اما لزوماً یک مشاور تحصیلی کارکشته نیست.
روانشناسی
فرد دومی که قرار است تا به جریان تحصیلی دانش‌آموز متوسطه دوم کمک کند، به نوعی روانشناس است. این فرد کسی است که به خوبی از اصول روانشناسی تحصیلی خصوصاً در سطح نوجوانان اطلاع دارد. دانش‌آموز متوسطه دوم در سنین نوجوانی به سر می‌برد و در این دوره قرار است تا با فعالیت‌های اجتماعی آشنا شده و در کشمکش مسائل فردی و خانوادگی و جامعه قرار بگیرد. گاهی دانش‌آموزان در مدیریت این روابط اجتماعی و فردی در کنار یکدیگر ناتوان هستند و بحران‌های روحی ایجاد شده باعث اختلال در نظم درسی آنها خواهد شد. اهمیت روانشناسی تحصیلی برای آن است که دانش‌آموز را از لحاظ روحی قوی‌تر و از نظر روابط اجتماعی و مواجهه با دروس توانمندتر سازد.
مشاور تحصیلی کیست و چکار می‌کند؟
برای پیشبرد اهداف تحصیلی و شخصیت قدرتمند و اعتماد به نفس بالای دانش‌آموز به حضور هر دو نفر برنامه‌ریز درسی و روانشناس تحصیلی نیاز داریم. اما تجربه ثابت کرده است که هماهنگی میان این دو نفر دشوار است. لااقل اطمینان داریم که دانش‌آموز به تنهایی نمی‌تواند نظرات و خواسته‌های این دو نفر را کنار هم هماهنگ کند. در عین حال عموم والدین از مهارت کافی برخوردار نیستند. در این مرحله به فرد دیگری نیاز داریم که از ترکیب مهارت‌های برنامه‌ریزی درسی و روانشناسی تحصیلی مطلع باشد. کسی که می‌تواند نوع برنامه‌ریزی درسی دانش‌آموز را تحلیل کرده و برای درک شرایط روحی و روانی دانش‌آموز توانایی دارد. به این فرد اصطلاحاً مشاور تحصیلی می‌گویند. این مشاور تحصیلی باید از حداقل دو مهارت برخوردار باشد:
- از توانایی برنامه‌ریزی تحصیلی و یا تحلیل برنامه‌ریزی تحصیلی برخوردار باشد.
- به توانمندی‌های روانشناسی مسلح باشد. به شکلی که نسبت به اصول پایه روانشناسی تحصیلی آگاه بوده و از شرایط روحی در سنین نوجوانی و حتی نیازهای روان‌شناختی والدین مطلع باشد.
با این رویکرد مشاور تحصیلی لزوماً فقط یک برنامه‌ریز درسی نیست. بلکه کسی است که علاوه بر دوره‌های برنامه‌ریزی از دوره‌های روانشناسی برخوردار بوده و قادر است که نیازها، شرایط تحصیلی، بحران‌های روحی و سبک مطالعاتی و… هر دانش‌آموز را به‌جا بررسی و تحلیل نماید.
وظایف و مسئولیت‌های مشاور تحصیلی چیست؟
در دوره متوسطه دوم که از سال دهم آغاز می‌شود، نیاز به همراهی مشاور تحصیلی برای دانش‌آموزان الزامی است تا مسیر مطالعاتی و همچنین روحیه تحصیلی آنها مدیریت شده و دانش‌آموز با حس اعتماد به نفس بالاتر و ذهن آرام‌تری مسیر تحصیل خود را ادامه دهد. در این دوره لازم است تا مشاور تحصیلی برای هر هفته حداقل یک‌بار با دانش‌آموز ارتباط گرفته و شرایط پیش روی او را مدیریت کند.
از طرفی بهتر است تا برای ماهی یک‌بار با والدین دانش‌آموز ارتباط بگیرد. این ارتباط حتی ممکن است بیشتر و عمیق‌تر باشد. مثلاً زمانی که مشاور تحصیلی در مدرسه حاضر است، ملاقات هر روزه او با دانش‌آموز مفید و حس هماهنگی عمیق‌تری را باعث می‌شود. اما در این ملاقات‌های پی‌درپی مشاوره تحصیلی چه می‌گذرد؟ وظایف مشاور تحصیلی در قبال دانش‌آموز و والدین آنها چیست؟ در ادامه وظایف کلی مشاور در قبال دانش‌آموز را بررسی می‌کنیم:
روش‌های مطالعه را برای دانش‌آموز مدیریت می‌کند
درس‌ها متفاوت هستند و نوع مطالعه آنها به کلی با یکدیگر متفاوت است. مثلاً آیا میتوانید به همان سبکی که درس عربی را می‌خوانید، برای مطالعه فیزیک اقدام کنید؟ مشکل جدی دانش‌آموزان عدم آگاهی از روش‌های مطالعاتی است؛ اما مشاور تحصیلی آگاه می‌تواند به دانش‌آموز برای پیدا کردن بهترین تکنیک مطالعاتی دروس با توجه به توانایی‌ها و مهارت‌های دانش‌آموز کمک کند. همچنین حضور مشاور کنکور برای روش درسی و مطالعه تستی دروس مفید است.
هماهنگی مدل آموزش معلم با امتحان نهایی و کنکور
بارها دیده‌ایم که دانش‌آموزان در مواجهه با کنکور و حتی امتحان نهایی گیج و سردرگم هستند. با اندکی جستجو ریشه‌های این سردرگمی را در عدم هماهنگی روش تدریس معلم و مدل برگزاری امتحان نهایی و کنکور پیدا خواهیم کرد. همه معلم‌ها روش‌های تدریس خود را آپدیت نمی‌کنند و همین نکته ساده باعث مشکلات جدی برای دانش‌آموزان متوسطه دوم خواهد شد. اما مشاور کنکور می‌تواند برای هماهنگ کردن مدل آموزش معلم و کنکور اقدام کند.
مدیریت حجم تکالیف و هدفمند کردن فعالیت‌های دانش‌آموز
گاهاً دانش‌آموزان با حجم قابل توجه تکالیف و یا برنامه‌های بی‌مورد و کارهای غیرضروری روبه‌رو هستند که آنها را خسته می‌کند. کارهای اضافی از قبیل آزمون‌های مکرر، تکالیف تکراری و بیش از حد، جزوه‌های اضافی و… همگی چالش‌هایی هستند که هم وقت دانش‌آموز و هم روحیه آن را تخریب می‌کند. دانش‌آموزان کم‌تجربه‌تر از آن هستند که این بارهای اضافی را تشخیص دهند و کم‌جرأت‌تر از آن هستند که این بارهای اضافی را انجام ندهند. اما مشاوره تحصیلی می‌تواند به آنها در هدفمند کردن تکالیف و وظایف کمک کند.
سخن پایانی
از ابتدایی تا متوسطه اول و البته سال‌های کلیدی متوسطه دوم روش درس خواندن، انتظارات، اهداف تحصیلی و در کل استراتژی دانش آموزی متفاوت است. واقعا چرا باید دانش آموز ابتدایی را درگیر صحبت های پیچیده تحصیلی کنیم و برای او یک برنامه چارچوب شده بچینیم؟ از طرفی آیا می‌توانیم دانش آموز دم کنکوری را به حال خود رها کنیم؟ دوران دوازده ساله تحصیل یک دوره کاملا طولانی است که در این مسیر شرایط تحصیلی دانش آموز بارها و بارها تغییر می‌کند. اهمیت توجه شما برای درک این شرایط متغیر است تا به جا و به موقع رفتارهای درستی داشته باشیم. حضور مشاور تحصیلی برای کمک به دانش آموز و والدین آنها برای درک این شرایط متغییر است.
بدون حضور مشاور تحصیلی تلاطم دانش‌آموزی در متوسطه دوم بسیار زیاد است و با وجود دغدغه‌های زیاد مسیر یادگیری کند و خیلی کم است. نقش مشاور در چنین مرحله‌ای جدی و استراتژی است تا دانش‌آموز را قدم به قدم از ابتدای متوسطه دوم تا پایان کنکور هدایت نماید. مشاور تحصیلی لازم است تا از مهارت‌های برنامه‌ریزی در کنار مهارت‌های روانشناسی تحصیلی برخوردار باشد. این فرد باید از تمامی اصول روانشناسی تحصیلی و برنامه‌ریزی درسی مطلع باشد. تا جاییکه در صورت لزوم توانایی کمک گرفتن از یک روانشناس حرفه‌ای را داشته باشند و بتوانند با اهل فن در این زمینه مشورت کنند.
پاسخ به سوالات متداول شما
چگونه از حضور مشاور در دوره ابتدایی استفاده کنیم؟
مشاور در دوره ابتدایی می‌تواند برای برنامه ریزی کارهای متفرقه غیر درسی در کنار برنامه های درسی باشد.
اهمیت مشاوره تحصیلی در پایان متوسطه اول چیست؟
در پایان این دوره با مرحله انتخاب رشته رو به رو هستیم که نیاز است تا زیر نظر مشاور انتخاب شود و یکی از مهم ترین تصمیم‌گیری‌های طول زندگی یک فرد محسوب می‌شود.
در چه دورانی از تحصیل به روانشناس نیاز داریم؟
روانشناس تحصیلی فردی برای بررسی شرایط روحی و درک شرایط اجتماعی دانش آموز است که حضور او در طول دوره متوسطه دوم مفید است.
خصوصیات ایده آل مشاور تحصیلی چیست؟
یک مشاور تحصیلی کاربلد باید از اصول برنامه ریزی درسی آگاه باشد و با مفاهیم روانشناسی آشنا باشد.
مشاور تحصیلی چگونه می‌تواند به مدیریت حجم تکالیف کمک کند؟
مشاور با بررسی تکالیف و آگاه کردن از تکالیف مهم و یا غیر ضروری کنار دانش آموز است.
