افت تحصیلی در امتحانات نهایی
طبق آمارهای رسمی اعلام شده در نتایج نهایی مقطع دوازدهم از رشته‌های نظری مانند تجربی، ریاضی و انسانی با تغییرات محسوسی روبرو هستیم. آنچه مسلم است، افت تحصیلی قابل توجه در بازه 2.5 الی 3.5 نمره در کل کشور حاکم شده است. برخی رشته‌ها و یا برخی استان‌ها بازه افت تحصیلی بالاتری را تجربه کرده‌اند. اما سوال اصلی این است که علت این مقدار افت معدل امتحان نهایی چیست؟
آیا دانش‌آموزان ما ضعیف‌تر شده و نسبت به درس خواندن بی‌تفاوت هستند؟ و یا ماجرای دیگری در جریان است؟ آیا روند پیش رو یک چالش و حتی بحران تحصیلی است؟ و یا قرار است آغاز قدم‌های امیدوار کننده‌تری از جریان آموزش صحیح در کشور باشد؟
در این مقاله از گروه یاوران دانش قصد داریم تا افت تحصیلی محسوس پیش آمده در نتایج امتحانات نهایی سال ۱۴۰۲ را موشکافی کنیم و از جنبه‌های مختلف به این موضوع بپردازیم.
تغییر سیاست در برگزاری امتحانات نهایی
ریشه‌های افت تحصیلی پیش آمده در سال ۱۴۰۲ را باید در تغییر الگوی امتحان نهایی و همچنین روش‌های تصحیح جستجو کرد. در سال ۱۴۰۲ شاهد روش برگزاری جدیدی از امتحان نهایی هستیم که حتی در چگونگی تصحیح و نمره دهی، سبک و روش متفاوتی به نسبت از سال‌های پیش در نظر گرفته شده است که تاثیر آن در افت معدل امتحان نهایی تاثیر گذار است.
امتحان نهایی سال ۱۴۰۲ در واقع اولین امتحانی بود که سوالات آن در سطحی متفاوت و کاملاً حرفه‌ای با ساختار نمره دهی جدی به نسبت از سال‌های قبل انجام شد. تغییراتی که حالا باعث پیدا شدن افت تحصیلی قابل توجه دانش‌آموزان شده است. ماجرا از این قرار است که نتایج نهایی سال‌های متوسطه دوم در کنکور تأثیرگذار است. به این ترتیب کنکور از حالت یک امتحان پایانی تبدیل به یک پروسه طولانی از چندین امتحان شده است. دانش‌آموز متوسطه دوم از همان سال دهم در جریان کنکور قرار دارد.
وقتی قرار است نتایج امتحان نهایی در کنکور تأثیرگذار باشد، قاعدتاً باید خود این امتحان‌ها با روش کاملاً جدی‌تر و حرفه‌ای‌تر برگزار شوند. روشی که حالا آموزش و پرورش در امتحان نهایی سال ۱۴۰۲ اعمال کرده و نتایج آن کاملاً تکان‌دهنده هستند.
چرا که سطح میانگین معدل امتحان نهایی در تمامی رشته‌های نظری افت محسوسی را تجربه می‌کند؛ اما آیا این کاهش معدل همان افت تحصیلی است؟ و یا ماجرا جور دیگری رقم خورده است؟
نگاه آماری به نتایج امتحان نهایی سال ۱۴۰۲
قبل از آنکه وارد بحث افت تحصیلی و در امتداد آن عدالت آموزشی شویم، بهتر است که ماجرا را از نگاه آماری بررسی کنیم. با توجه به آمار اعلام شده میانگین معدل امتحان نهایی رشته تجربی در سال ۱۴۰۲ برای کل کشور 11.23 است. این در حالی است که همین معدل برای سال ۱۳۹۸ و 1400 به ترتیب 13.77 و 13.18 بوده است. به طور مشابه اگر در آمار رسمی اعلام شده دیگر رشته‌های نظری مانند ریاضی فیزیک توجه کنید، میانگین معدل امتحان نهایی در سال ۱۴۰۲ برای کل کشور 10.79 است. این در حالی است که همین معدل برای سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۰ به ترتیب 13.28 و 13.35 بوده است.
آنچه مسلم است، در طول این سال‌های اخیر یک روند کاهشی محسوس در معدل پایانی همه رشته‌های نظری برای سراسر کشور وجود دارد. تا جاییکه میانگین نمره‌ها در کل کشور نسبت به سال‌های گذشته در بین 2.5 الی 3.5 نمره افت معدل امتحان نهایی داشته است.
اختلاف نمره سال ۱۴۰۲ با سال‌های قبل نشان دهنده آن است که سطح سوالات و حتی شرایط تصحیح سوالات تخصصی‌تر و جدی‌تر شده است. این کاهش معدل در کل کشور لزوماً نشان دهنده افت تحصیلی نیست؛ بلکه نشان دهنده تفکیک دانش‌آموز مستعد از دانش‌آموز ضعیف است. اما آیا این تغییر در روش برگزاری امتحان نهایی خوب است؟
خصوصاً که قرار است تا این روش سخت‌گیرانه و کاملاً جدی برای پایه‌های دهم و یازدهم نیز اعمال گردد. در این صورت آیا باید شاهد تغییرات مثبت در نظام آموزشی کشور باشیم؟
چرا به برگزاری جدی امتحان‌های نهایی نیاز داریم؟
در مورد افت معدل امتحان نهایی سال ۱۴۰۲ نظرهای متعددی داده شده است. برخی این کاهش معدل را زنگ خطر دانسته و از یک افت تحصیلی سنگین صحبت می‌کنند. از نظر این عده گویا دانش‌آموزان ما در کل کشور همگی درس و مدرسه را رها کرده‌اند و دسته جمعی یک افت تحصیلی بزرگ را تجربه می‌کنند!
اما از نگاه عده‌ای دیگر قرار است تا با امتحان نهایی دانش‌آموز مستعد و سخت‌کوش را از دانش‌آموز کم تلاش تفکیک کنیم. تنها راه این کار برگزاری جدی‌تر امتحان نهایی است. وقتی امتحان نهایی ساده و کم‌اثر برگزار شود، دیگر تفکیکی صورت نمی‌پذیرد. اما جدی شدن امتحان باعث جدا شدن سطح دانش آموزان و در نهایت افت معدل امتحان نهایی میانگین کل کشور شده است.
از نگاه برخی کارشناسان این روش جدید برگزاری امتحان نهایی با ساختار کاملاً جدی و هدفمند و روش تصحیح سخت‌گیرانه مفید است. این عده باور دارند که نظام آموزشی ما و در مرتبه بالاتر نظام دانشگاهی ما به تفکیک حرفه‌ای دانش‌آموز مستعد از دانش‌آموز درس نخوان نیاز دارد. اما چطور روش برگزاری جدید امتحان نهایی سودمند است؟
مزیت برگزاری امتحان نهایی به روش جدید
الگوی جدید برگزاری امتحان نهایی اگر چه سخت‌گیرانه است؛ اما در صورت اجرای درست و در دراز مدت تأثیر مثبتی در نظام آموزشی کشور دارد. به هر حال قرار نیست تا هر دانش‌آموزی حتی آنها که درس نمی‌خوانند، نمرات بالایی در آزمون نهایی کسب کنند. در این صورت تأثیر ۵۰ درصدی تراز آزمون نهایی در کنکور ۱۴۰3 سال‌های بعد بی‌معنی است.
اولین مزیت روش جدید آن است که امتحان‌ها با سؤالات دقیق و عالی برگزار می‌شوند. دیگر خبری از سؤالات بی‌ربط، خارج از موضوع و حتی آبکی و خیلی آسان نیست. براساس سیستم نمره دهی جدید امتحان نهایی ۶ یا ۷ نمره برای سوالات آسان است. به این ترتیب دانش‌آموزانی که تنها برای قبولی در امتحان نهایی درس خوانده‌اند، همین سوالات ساده را پاسخ می‌دهند.
سطح نمره امتحان تا ۱۴ برای دانش‌آموزانی خواهد شد که به دنبال کسب نمره بهتری هستند. این دانش آموزان دغدغه ورود به دانشگاه را دارند؛ اما حساسیتی برای جایگاه علمی برتر، تحقیقی و تولید علم در آینده ندارند. جایگاه این دانش‌آموزان در یک دانشگاه معمولی و رشته تحصیلی معمولی تثبیت خواهد شد.
اما نکته اصلی ۴ الی ۵ نمره بالایی در هر آزمون است. سؤالات مربوط به این نمرات سخت و جدی است. به این ترتیب تفکیک مناسبی از دانش‌آموز مستعد و کوشا با دانش‌آموز متوسط انجام می‌شود. دانش‌آموزانی که بتوانند این ۴ الی ۵ نمره نهایی را کسب کنند، از تراز بالایی در کنکور برخوردار هستند و برای ورود در رشته‌های خاص از دانشگاه‌های اصلی کشور آمادگی دارند.
چالش سیستم جدید برگزاری امتحان نهایی چیست؟
در اینکه روش جدید برگزاری امتحان نهایی برای تفکیک سطح علمی دانش‌آموزان مستعد از دانش‌آموزان معمولی و یا ضعیف کارآمد است، شکی نیست. اما این روش جدید چالش‌هایی به همراه دارد. چرا که برای جدی‌تر شدن امتحان نهایی و ارتقای سطح بالای سوالات نیاز به روش‌ها، مفاهیم و در کل مدل درسی سطح بالاتری از کتاب‌های درسی مدرسه است.
دانش‌آموز سخت‌کوش با مطالعه مطالب کتب درسی احتمالا بتواند تا نمره 14 را به راحتی کسب کند. اما برای کسب نمرات بالاتر دیگر نمی‌تواند به مطالب قید شده در کتب درسی آموزش و پرورش اکتفا کند.
در عین حال مدل آموزشی بسیاری از معلمین برای همان کتب درسی آموزش و پرورش تکمیل شده است. گپ ایجاد شده میان سطح بالای سوالات و مطالب درسی آموزش و پرورش و عدم تسلط عموم معلمین به مدل سوالات جدید امتحان نهایی بزرگترین چالش پیش رو است که در نهایت باعث عدم عدالت آموزشی در کل کشور شده است. همین عدم عدالت آموزشی کافی است تا افت معدل امتحان نهایی پررنگ‌تر باشد. برای درک این موضوع بهتر است تا جامعه آماری دیگری را بررسی کنیم.
عدالت آموزشی در سیستم جدید امتحان نهایی چگونه است؟
وقتی امتحان نهایی را سخت کرده‌ایم، باید منابع آن را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهیم. اما آیا همه دانش‌آموزان کشور در سراسر ایران به تمامی این منابع چه در سطح کتب و یا تسلط معلمین دسترسی دارند؟
بازتاب روش جدید و البته سخت‌گیرانه امتحان نهایی با وارد کردن مفاهیم فراتر از کتب درسی و یا لااقل مفاهیم کاملاً عمیق کتب درسی در امتحانات برای کل کشور یکسان نیست. کافی است یک نگاه در نقشه پراکندگی معدل کل کشور بیاندازید و ماجرا را به وضوح درک کنید.
میانگین معدل امتحان نهایی دانش‌آموزان در استان‌های مرزی کشور و مناطق محروم به مراتب کمتر از استان‌های برخوردار کشور است. شرایط معدل نهایی در استان‌هایی از قبیل سیستان و بلوچستان، هرمزگان، آذربایجان غربی، کهگیلویه و بویراحمد بحرانی است.
اما سطح معدل در استان‌ها با سطح اجتماعی و اقتصادی قوی‌تر مانند تهران، اصفهان، یزد، خراسان رضوی و… به شکل محسوسی بالاتر است. به راحتی می‌توان فهمید که دانش‌آموزان در استان‌ها با سطح اقتصادی قوی‌تر توانسته‌اند میانگین معدل بالاتری را کسب کنند. اما علت این پراکندگی چیست؟
تأثیر روش امتحان نهایی در عدم توازن عدالت آموزشی
با توجه به الگوی جدید امتحان نهایی که برای تفکیک دانش‌آموزان در کنکور الزامی است، گویا آموزش در سطح مدرسه جوابگو نیست. در سیستم حال حاضر آموزش و پرورش معلم‌ها در سطح معمول خود پاسخ‌گوی دانش‌آموزان نیستند. تنها برخی از مدارس خاص و آن‌هم با توجه به سیستم آموزشی خاصی که متفاوت از سیستم جاری آموزش و پرورش است، می‌توانیم دانش‌آموزان را برای کسب نمره بالا در آزمون نهایی آماده کنیم.
بارها دیده‌ایم که سطح سوالات کنکور فراتر از مطالب کتب درسی است و همین موضوع باعث بحث‌های جدی شده است. حالا این ماجرا به روش برگزاری امتحان نهایی نیز کشیده شده است. چرا که عملاً سطح سوالات امتحان نهایی ۱۴۰۲ بالاتر از کتب درسی بود. با این رویکرد دانش‌آموزی که متکی بر کتب درسی مدرسه است، هرگز نمی‌توانند نمره‌ای بالاتر از حد ۱۴ و یا ۱۵ را کسب کند. برای این دانش‌آموزان حتی رسیدن به نمره ۱۴ و یا ۱۵ نیز دشوار است.
بدون تردید برای کسب نمره‌های بالاتر باید از سیستم آموزشی خاص‌تر، معلم‌ها با سطح مهارت بالاتر و مراکز آموزشی خاص‌تری استفاده کنیم که مستلزم هزینه است. همین هزینه چالش جدی است که قوانین را در عدالت آموزشی به هم می‌ریزد و باعث افت معدل امتحان نهایی در برخی استان ها شده است.
از طرفی حتی در برخی استان‌ها والدین نمی‌توانند برنامه آموزشی مناسبی را تدارک ببینند. زیرا زیر ساخت لازم در آن استان حتی برای هزینه کردن آموزش خاصی وجود ندارد. به این ترتیب چالش عدم توازن عدالت آموزشی دوچندان خواهد شد.
امتحان نهایی و حقیقتی که نمی‌شود کتمان کرد
سال‌ها است که بحث عدم توازن عدالت آموزشی در کل کشور جدی است. موضوعی که همیشه باعث نابرابری میان دانش‌آموزان مناطق محروم با دانش‌آموزان شهرهای بزرگ و اصلی کشور خصوصاً پایتخت شده است. کنکور تا حدودی توانسته بود که این ناعدالتی آموزشی را نمایان سازد؛ اما در تحمیل کردن این واقعیت ناتوان بود. خصوصاً که با طرح منطقه بندی ۱، ۲ و ۳ توجیه دست و پا شکسته‌ای برای سرپوش گذاشتن در این بی‌عدالتی حاکم بود.
امتحان نهایی سال ۱۴۰۲ چالش عدم عدالت آموزشی را کاملاً پررنگ کرده است. حالا دیگر نمی‌توان از هیچ ابزاری و یا هیچ توجیهی برای سرپوش نهادن در این شفاف سازی بزرگ استفاده کرد. شاید مزیت روش جدید برگزاری امتحان نهایی همین شفاف سازی عدم عدالت آموزشی در کل کشور باشد.
رتبه برتر دانش‌آموز مناطق محروم از واقعیت تا افسانه
تا همین چند سال پیش زمانی که رتبه‌های برتر کنکور را اعلام می‌کردند، تمام نگاه‌ها در جستجوی دانش‌آموزانی بود که توانسته بودند از مناطق محروم رتبه‌های بالایی را کسب کنند. انصافاً نمونه‌های این‌چنینی کم نبود و برخی از رتبه‌های برتر واقعاً از میان شرایط دشوار تحصیلی سر برآورده بودند. در آن سال‌ها رتبه برتر شدن یک دانش‌آموز کم برخوردار آن‌هم در استان‌های مرزی کشور یک واقعیت هیجان انگیز بود. واقعیتی که سخت‌کوشی، استعداد و توانایی چنین دانش آموزانی را ثابت می‌کرد.
اما این واقعیت در سیستم جدید تبدیل به افسانه خواهد شد. دیگر دانش‌آموز مناطق محروم هر اندازه سخت‌کوش و بااستعداد باشد، نمی‌تواند با تکیه بر مطالب کتب درسی در امتحان نهایی و به تبع کنکور رتبه‌های عالی را کسب کند.
این دانش‌آموزان قطعاً به آموزش خاص و کتب خاص و یا معلمین با روش تدریس حرفه‌ای دسترسی ندارند. لذا نمی‌توانند آن ۴ و یا ۵ نمره بالای امتحان نهایی را کسب کرده و معدل بالایی داشته باشند. به همین روال تراز کنکور آنها پایین و در نهایت رتبه آنها معمولی است.
برای موفقیت در آزمون نهایی چکار کنیم؟
اینکه سیاست حال حاضر برگزاری آزمون نهایی چگونه است، ماجرایی کلی است و تصمیم‌گیری درباره آن بر عهده مسئولین آموزش کشور است. در عین حال افت معدل امتحان نهایی ماجرای تلخ امروز سیستم آموزشی کشور شده است. مسئولین نیز عملاً با دشوار کردن آزمون نهایی توانسته‌اند سطح تراز تفکیک شده مناسب کنکور را ایجاد کنند؛ اما ناخواسته شکاف عدالت آموزشی را عمیق‌تر می‌کنند.
به هر حال یک تضاد آشکار در سیستم آموزشی حال حاضر کشور وجود دارد. دانش‌آموزانی که با تسلط بالا در کتب درسی نمی‌توانند حداکثر نمره را کسب کنند و برای رسیدن به معدل بالا باید از کتب خاص و آموزش خاص فراتر از شرایط عمومی مدرسه استفاده کنند. این یک تضاد آشکار اما واقعیتی تلخ است که همگی ما با آن روبرو هستیم.
اگر دانش‌آموز کنکوری دارید و برای موفقیت آن دلواپس هستید، وقت آن نیست که سیستم را عوض کنید؛ بلکه لازم است تا از همین حالا به فکر وارد شدن به مراحل آموزش خاص دانش‌آموز خود باشید. در غیر این صورت دانش‌آموز شما از قافله کسب معدل بالا عقب افتاده و در تراز نهایی کنکور نمره بالایی را کسب نخواهد کرد.
پاسخ به سوالات متداول شما
آیا افت تحصیلی دانش‌آموزان متوسطه دوم واقعیت دارد ؟
افت میانگین معدل در امتحانات نهایی سال 1402 به دلیل دشوار شدن سوالات در امتحان نهایی و نحوه تصحیح سوالات در این امتحانات سراسری بود و نمی‌توان صرفا براساس این داده نتیجه گرفت که افت تحصیلی در کشور اتفاق افتاده است و بیشتر نشان‌دهنده این است سطح تحصیلی و آموزشی در کشور بسیار پایین است و نیاز به بازنگری‌های جدی دارد.
با وجود سختی در امتحانات نهایی هنوز هم می‌شود معدل بالا کسب کرد؟
نمره بالا گرفتن در امتحان نهایی ملزم نیاز به آموزش صحیح و مطالعه عمیق منابع آزمون است . قطعا مانند سال‌های گذشته نمی‌توان شب امتحان نتیجه مطلوب کسب کرد ولی با یک برنامه‌ریزی مناسب و استفاده از تجربیات یک مشاور تحصیلی می‌توان به معدل‌های بالا دست پیدا کرد.
آیا با برگزاری امتحانات نهایی و تاثیر مستقیم آن در ورود به دانشگاه به عدالت آموزشی نزدیک می‌شویم؟
برگزاری امتحان نهایی بدین شکل و در بازه‌کوتاه مدت میتواند باعث عقب ماندن دانش‌آموزان کم برخوردار شود اما در طولانی مدت و ایجاد یک سری اصلاحات آموزشی ، امتحان نهایی میتواند در آینده منجر به بهبود عدالت آموزشی و کیفیت آموزش شود.
