استرس و اضطراب تحصیلی چیست؟
استرس امتحان موضوع بحث برانگیزی است که برای هر دانش‌آموزی حتی درس‌خوان ترین آنها پیدا می‌شود و زمینه‌ساز اتفاقات گوناگونی خواهد شد. هر کسی نسبت به چالش‌های مهم زندگی خود نگران است و چه چالشی مهم‌تر و جدی‌تر از امتحان برای دانش‌آموز وجود دارد. اما این استرس آزمون چیست؟ آیا ایجاد این استرس طبیعی است؟
استرس امتحان تا چه اندازه در عملکرد مطلوب دانش‌آموزان تأثیرگذار است؟ در این میان چه تفاوتی میان استرس و اضطراب تحصیلی وجود دارد؟ در این مقاله از گروه یاوران دانش به بررسی اضطراب و استرس کنکور و در کل هر نوع استرس تحصیلی می‌پردازیم و از بایدها و نبایدهای آن صحبت خواهیم کرد.
استرس چیست؟
قبل از آنکه وارد بحث استرس امتحان شویم، بهتر است تا با مفهوم روانشناسی این واژه و حالت ایجاد شده آن صحبت کنیم. از نگاه روانشناسی استرس یک واکنش طبیعی بدن است که تحت تأثیر عوامل بیرونی ایجاد می‌شود.
در چنین لحظه‌ای بدن افراد از حالت طبیعی خارج شده و برای رفع عامل ایجاد کننده استرس اقدام می‌کند. به این ترتیب عکس‌العمل طبیعی استرس باعث می‌شود تا افراد متوجه تغییرات و یا خطرات و یا حوادث احتمالی شده و کمک می‌کند تا فرد در انجام کارها دقیق‌تر باشد.
برای درک این موضوع کافی است شرایطی مانند لحظه آتش گرفتن اجاق گاز خانه را تجسم کنید. در این صورت آیا تمامی اهالی خانه رفتارهای عادی دارند؟ و یا کارهای خود را رها کرده و برای خاموش کردن آتش اقدام می‌کنند؟ قطعاً در این لحظه حساس تمامی افراد دچار استرس شده و کارهای خود را رها کرده تا در مقابل این عامل بیرونی عکس‌العمل نشان بدهند.
به این ترتیب استرس نوعی حالت فطری و یا ژنتیکی است که انسان را وادار می‌کند تا در مقابل جریان‌های مهم و تأثیرگذار زندگی عکس‌العمل داشته باشد. استرس در این مواقع باعث بالا رفتن ضرابات قلب و همچنین افزایش فشار خون می‌شود و این عوامل از برای حفظ بقاء در ایجاد می‌شود.
آیا استرس مفید و سازنده است؟
بدون وجود استرس تداوم زندگی امکان‌پذیر نیست؛ اما استرس غیرآگاهانه جز تخریب بیشتر و بحرانی کردن شرایط چه فایده‌ای دارد؟
به عنوان مثال همان آتش‌سوزی اجاق گاز خانه را تجسم کنید. استرس تمامی اهالی خانه امری طبیعی است، اما آیا تمامی اهالی خانه در این لحظه بحرانی عکس‌العمل‌های مفید و درستی دارند؟
مثلاً با داد و بیداد و یا این طرف و آن طرف دویدن آتش خاموش می‌شود؟ قاعدتاً این‌طور نیست. چرا که لازم است تا افراد را در مواجهه با عوامل استرس زا آموزش بدهیم. مثلاً افراد آموزش دیده در لحظه آتش سوزی می‌توانند به موقع از کپسول استفاده کنند و یا می‌دانند که چطور و چگونه از آب و یا پتو برای خاموش کردن آتش بهره‌مند شوند.
در همین مثال ساده متوجه هستید که تنها آموزش است که میتواند استرس را به عامل مفید و سازنده تبدیل سازد. افراد آموزش‌دیده به راحتی می‌توانند در لحظات بحرانی و استرس زا بهترین تصمیمات را بگیرند و بهترین کارها را انجام دهند.
اضطراب چیست؟
اضطراب یک نوع ناراحتی و یا نگرانی دائمی در افراد است که ریشه‌های ذهنی و فکری دارد. خیلی ساده اضطراب به هر نوع نگرانی برای حوادثی که وجود ندارند، گفته می‌شود. به این شکل افراد کاملاً وسواس‌گونه زنجیره‌ای از حوادث احتمالی را کنار هم می‌چینند و یک شرایط بحرانی را در آینده برای خود تجسم می‌کنند. این شرایط احتمالاً آن‌قدر بد چیده شده که باعث اضطراب و نگرانی دائمی افراد خواهد شد.
اضطراب نمود عینی و یا واقعیت حقیقی ندارد. نوعی نگرانی مخرب است که از ذهن افراد تراوش کرده و به عنوان یک عامل بازدارنده عمل می‌کند. برای درک مفهوم اضطراب به همان مثال قبلی باز می‌گردیم.
اما این‌بار کودکی را تجسم کنید که مراقب است تا اجاق گاز خانه روشن نماند. اگر به کودک این‌طور آموزش داده شده باشد که روشن ماندن اجاق گاز باعث آتش‌سوزی می‌شود، قطعاً این کودک دچار وسواس ذهنی خواهد شد. چرا که مادامیکه هیچ خطری وجود ندارد، به شکل دائمی به حادثه آتش‌سوزی و اجاق گاز خانه فکر خواهد کرد.
به چنین نگرانی‌های دائمی از شرایط بحرانی که وجود ندارند، اضطراب می‌گوییم. این حوادث نمود عینی ندارند؛ اما همواره ذهن و فکر فرد را درگیر کرده و شرایط زندگی او را دشوار می‌کنند.
راهکار درمان اضطراب چیست؟
اضطراب حالت درونی است که به هیچ حالت مفید نیست و باید درمان شود. وجود اضطراب باعث عکس‌العمل بهتر افراد در مقابل جریان‌های زندگی نمی‌شود. چرا که اصولاً این حس برای پیش بینی حوادثی که وجود ندارند ایجاد شده و حالت خطرناکی است. اما راه‌حل درمان اضطراب چیست؟
اضطراب ریشه‌های اکتسابی دارد. به این ترتیب که افراد تحت تأثیر محیط پیرامون خود دچار اضطراب می‌شوند. به عنوان مثال آموزش غلط آن کودک باعث پیدا شدن اضطراب دائمی آتش‌سوزی اجاق گاز شده است. این در حالی است که هر اضطرابی میتواند عامل پیدا شدن مدل‌های مختلف اضطراب باشد.
مثلاً همین کودک از نگرانی دائمی آتش‌سوزی رنج می‌برد، ممکن است حالا به احتمال پیدا شدن حوادث دیگر در خانه نیز فکر کند و مدل‌های اضطراب او گسترده‌تر شود. راه‌حل درمان اضطراب حذف عامل نگران کننده است. وقتی عامل به وجود آورنده یا همان نگران کننده را حذف کنیم، قاعدتاً زمینه فکری افراد آزاد شده و دیگر اضطرابی وجود ندارد. به عنوان مثال با آموزش درست آن کودک زمینه و عامل ایجاد اضطراب برطرف خواهد شد.
اضطراب یا استرس چه تفاوت‌هایی دارند؟
با بررسی روانشناسی استرس و اضطراب قطعاً متوجه شده‌اید که استرس ریشه‌های فطری دارد و اضطراب از محیط اطراف و به شکل اکتسابی ظاهر می‌شود.
استرس بدون آموزش خطرناک است و جز بحرانی‌تر شدن شرایط هیچ کاری نمی‌کند. به این ترتیب راه مقابله با استرس آگاهی و آموزش است. با این رویکرد در صورت داشتن آموزش درست هر استرسی میتواند سازنده و مفید باشد و در انجام صحیح و به موقع کارها استفاده شود.
در مقابل اضطراب در هر حالتی مضر و خطرناک است. لذا تحت هیچ شرایطی علاقه نداریم تا اضطرابی وجود داشته باشد. هر اضطرابی تحت تأثیر عوامل پیرامونی ایجاد شده و به شکل زنجیره‌ای از نگرانی‌های ذهنی پیدا می‌شود. با حذف عوامل بیرونی می‌توانیم به اضطراب غلبه کرده و مسیر زندگی طبیعی را در پیش بگیریم.
استرس و اضطراب تحصیلی چیست؟ چگونه آن را مدیریت کنیم؟(استرس آزمون)
پس از آشنایی با مفاهیم و حالت‌های مختلف استرس و اضطراب حالا وقت آن است که وارد بحث اصلی خودمان که همان استرس و اضطراب تحصیلی است، بشویم.
استرس امتحان برای دانش‌آموزان کاملاً طبیعی است. این استرس باعث می‌شود تا دانش‌آموز نسبت به شرایط تحصیلی و آزمون پیش رو حساس شده و کارهای متفرقه را کنار گذاشته تا با جدیت بیشتری برای درس خواندن اقدام کند. به این ترتیب استرس میتواند به درس خواندن بهتر دانش‌آموز کمک کند. در مقابل اضطراب تحصیلی تحمل شرایط بحرانی است که اصلاً وجود ندارد.
حالتی که دانش‌آموز ناخواسته و یا تحت تأثیر محیط پیرامون به احتمالات زجرآور مانند قبول نشدن در امتحان و یا عدم موفقیت در آزمون‌هایی مانند کنکور فکر می‌کند و این ماجرا خطرناک است. در ادامه اضطراب و استرس کنکور و در کل، استرس امتحان را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم.
چگونه استرس تحصیلی را هدفمند کنیم؟
استرس تحصیلی چیز بدی نیست و در صورت هدفمند شدن حتی میتواند سازنده و تأثیرگذار باشد. تنها با هدایت درست استرس امتحان می‌توانیم از ماهیت آن برای بهتر شدن شرایط دانش‌آموز استفاده کنیم.
استرس امتحان حتی برای درس‌خوان ترین دانش‌آموزان هم وجود دارد و نمی‌توان از کنار آن عبور کرد. با این وجود به صرف داشتن استرس آزمون دانش آموزان نمی‌توانند مسیر درست مطالعاتی را سپری کنند. وقتی دانش‌آموز را هدایت کنیم که چطور درس بخواند، چه چیزی را بخواند، در چه ساعاتی و چه مقدار مطالعه کند و… مانند همان کسانی خواهد شد که در مقابل آتش آموزش دیده هستند. این دانش‌آموز می‌داند که چطور از استرس امتحان برای موفقیت در آن استفاده کند.
اما اگر استرس تحصیلی هدایت نشود، دانش‌آموز داستان ما بلاتکلیف خواهد شد و نمی‌داند که در شرایط بحرانی روزهای منتهی به آزمون چکار کند و یا چگونه مفید درس بخواند. در چنین شرایطی استرس امتحان مفید نیست و دانش‌آموز مانند همان کسانی خواهد شد که در مقابل آتش داد و بیداد می‌کنند و بی‌هدف به این‌سو و آن‌سو می‌دوند.
ریشه‌های اضطراب تحصیلی چیست؟ چگونه آن را مدیریت کنیم؟
اضطراب تحصیلی در نقطه مقابل استرس قرار دارد. شرایطی که دانش‌آموز بی‌دلیل به زمینه‌های خطرناک و مخرب ذهنی فکر می‌کند. اگر استرس امتحان به دلیل نزدیک شدن به آزمون پیدا می‌شود و میتواند عامل محرک دانش‌آموز گردد، اضطراب به بررسی احتمالات پس از آزمون مثلاً عدم موفقیت در آن می‌پردازد و در حوادث و ماجراهایی که اصلاً وجود ندارد، بزرگ می‌شود. این وسواس ذهنی خطرناک و سمی است و عامل بازدارنده برای موفقیت بیشتر دانش‌آموزان تلقی خواهد شد.
اضطراب تحصیلی در هر شرایطی باید از بین برود. از قبل بررسی کردیم که اضطراب نوعی وسواس فکری است که ریشه‌های اکتسابی دارد. یعنی تحت تأثیر محیط شکل می‌گیرد. اضطراب تحصیلی نیز میتواند تحت تأثیر خواسته‌های پدر و مادر، صحبت‌های معلم، گفتگو با هم‌کلاسی‌ها، دوستان و در کل شرایط جامعه پیش آید.
در این صورت دانش‌آموز دائماً به بدترین اقدامات از قبیل عدم موفقیت در آزمون و یا عدم کسب نمره قابل قبول فکر می‌کند. به نوعی همواره نگران اتفاقی هست که قرار است تحت شرایطی خاص پیش آید.
اضطراب تحصیلی چه نتایجی دارد؟
اضطراب در واقع همیشه نگران بودن از نتایج نیامده است. این نتایج که از پیش بینی حوادث در بدترین حالت پیدا می‌شوند، باعث می‌شود که افراد بیش از حد به آن توجه کنند. این توجه در نهایت به اضطراب ختم خواهد شد. توجهی که نوعی وسواس ذهنی است و حتی میتواند خطرناک و مخرب باشد.
دانش‌آموز تحت اضطراب تحصیلی بارها و بارها فعالیت‌های غیرواقعی از خود نشان خواهد داد. از آنجایی‌که راهکار مؤثر و هدفمندی برای حل نگرانی‌های خود ندارد، این احتمال وجود دارد که به سمت کارهای اشتباه مانند تقلب روی آورد. چنین دانش‌آموزی دائماً به دنبال مدل‌های خاص درس خواندن و یا استفاده از فرمولی خاص می‌گردد. قطعاً در خلال برگزاری آزمون‌ها به دنبال میانبرها جستجو می‌کند.
این دانش‌آموز انرژی خود را صرف کارهایی خواهد کرد که نه تنها تأثیری در بهبود مطالعات او ندارد، بلکه باعث بدتر شدن شرایط خواهد شد.
با اضطراب تحصیلی چه‌کار کنیم؟
برای تقابل با اضطراب و استرس کنکور و یا هر نوع حس اضطراب گونه تحصیلی دانش‌آموزان لازم است که عامل به وجود آورنده را شناسایی کرده و رفع کنیم. گاهی پیدا کردن همین عامل ایجاد اضطراب، خود یک پروسه روانشناسی کامل تحصیلی است.
به عنوان مثال دانش‌آموزی را تجسم کنید که از عصبانیت پدر در صورت انجام ندادن تکالیف مضطرب می‌شود. این اضطراب آن‌قدر وسواس فکری ایجاد می‌کند که مانع از انجام به موقع تکالیف خواهد شد. در این صورت تنها فکر دانش‌آموز پیدا کردن روش‌هایی است تا موقعیت پدر را دور بزند.
گاهی این‌طور برآورد می‌شود که پیگیری اضطراب باعث بدتر شدن شرایط خواهد شد. مثلاً اگر وضعیت این دانش‌آموز به والدین گزارش داده شود، این احتمال وجود دارد که اضطراب ترس از پدر عمیق‌تر شده و ماجرا دشوارتر گردد. اما در واقع این‌طور نیست. در این مورد خاص رفتار پدر دانش‌آموز عامل به وجود آورنده‌ی اضطراب است و تنها در صورت صحبت با پدر و آگاهی دادن به او می‌توانیم این عامل را حذف کنیم.
زمینه‌های پیدا شدن اضطراب تحصیلی متفاوت هستند و لازم است تا بررسی‌های دقیق و تخصصی صورت بگیرد. اما به هر حال والدین باید وجود اضطراب تحصیلی را جدی گرفته و برای برطرف شدن به موقع آن اقدام کنند.
سخن پایانی
اضطراب و استرس دانش‌آموزی بخش جدانشدنی از پروسه طولانی تحصیل است. این ماجرا در سال‌های پایانی و با نزدیک شدن به امتحان‌های نهایی و حتی کنکور تشدید می‌شود. اضطراب و استرس کنکور امری بدیهی است که در صورت عدم هدایت تحصیلی به مشکلات بزرگ می‌انجامد.
برای مقابله با استرس آزمون باید از راهکار آگاهی و آموزش استفاده کنیم. استرس امتحان زمانی مفید است که هدفمند عامل محرک دانش‌آموز گردد. بارها دیده‌ایم که دانش‌آموزان چند روز قبل از امتحان نزد مشاور می‌روند و از استرس و حتی اضطراب‌های خود صحبت می‌کنند. اولین نکته تشخیص دادن استرس امتحان از اضطراب پس از امتحان است. هدایت تحصیلی یک دانش‌آموز تحت استرس با یک دانش‌آموز مضطرب متفاوت است.
دانش‌آموز تحت استرس آزمون تنها در بلاتکلیفی خود مانده است و با هدایت تحصیلی مناسب میتواند مسیر درست را پیدا کند؛ اما دانش‌آموز تحت اضطراب از افکار مخرب رنج می‌کشد. تا زمانی که این افکار وجود دارند، هر نوع هدایت تحصیلی بی‌تأثیر است و لازم است تا در قدم اول عامل پدید آمده اضطراب را برطرف کنیم.
ماجرا پس از برطرف شدن عامل اضطراب ساده است و شاهد هستیم که همین دانش‌آموز همیشه نگران به یک دانش‌آموز هدفمند و باانگیزه تبدیل خواهد شد.
